U kratkom filmu dokumentarnog tipa Intimno o književnosti koji je urađen u produkciji Srpskog Pen centra o izabranim velikanima srpske književnosti govore mlađi pisci lični sud. O Miloradu Paviću govori Vladimir Pištalo i u jednom trenutku, parafrazirajući Pavićev tekst, izgovara rečenicu: „Na neki način njegov svet je bio smešten u tom petom godišnjem dobu“. U ovoj rečenici Pištalo majstorski poetizuje Pavićevu poetiku, ali i daje jedan od ključeva za razumijevanje filma Vizantijsko plavo koji je rađen po motivima priča Milorada Pavića.
Mistifikacija običnog kao Pavićev postupak
Scenaristi Milorad Pavić, Nela Marković Bebler i Dragan Marinković uspijevaju ono što inače teško uspijeva – oni u filmu postižu štimung priča koje su poslužile kao podloga za scenario. Dakle, radnja filma je smještena u „petom godišnjem dobu“.
Šta nas navodi na ovakav zaključak? Scenaristi i režiser (Dragan Marinković) u filmu koriste postupak karakterističan za Pavićevu prozu uopšte – postupak mistifikacije. Sve što se dešava u filmu jeste mistifikovano, od glavnih junaka Lize Flašar (Katarina Žutić) i Aranđela (Lazar Ristovski), njihovih dijaloga i postupaka, pa do same radnje filma. Liza Flašar je bogata, neobična djevojka, student matematike. Ona upoznaje Aranđela koji nam od početka do kraja filma ostaje zagonetan. Ovo treba shvatiti kao prvu značajnu odrednicu u povlačenju paralele između filma Vizantijsko plavo i Pavićeve proze.
Osnovicu za film predstavlja priča Vedžvudov pribor za čaj – smisao te priče određuje i konačni smisao filma. Pavić kao scenarista i Marinković kao režiser realizuju ideju koja se i u priči i u filmu pojavljuje na kraju filma, a proizlazi iz simboličkog imenovanja glavnih likova/aktera.
„Na kraju, ostaje još jedna obaveza: da se, kako je u početku obećano, junacima ove pripovesti podele imena. Ako se čitalac već sam nije setio, evo i te odgonetke. Moje ime je Balkan. Njeno – Evropa“ (Pavić 2008: 14).
U priči su likovi neimenovani sve do samoga kraja kada dobijaju simbolička imena, u filmu su oni imenovani od samog početka, a tek kasnije dobijaju i simbolična određenja. Zbog strukture filma bilo je neophodno učiniti takvu izmjenu, ali to ne umanjuje krajnji značaj metaforskih imena. Naprotiv, u njemu se krije smisao filma kao i smisao priče.
U traganju za nemogućom bojom
Film Vizantijsko plavo načelno je ljubavna priča, dok je „Vedžvudov“ pribor za čaj drukčije akcentovan.
Glavni junak filma Vizantijsko plavo traži četvrti sastojak za smjesu plave boje koja je otporna na sve i koja se zadržala na pravoslavnim ikonama Vizantije i ikonama vizantijskog perioda.
Njegova opsesija je neobična i „nepraktična“, potpuno pavićevska, a u filmu ima višestruki značaj; ona je vezivni elemenat. Uprljavši ruke neobičnom plavom bojom, Liza pronalazi Aranđela koji joj pomaže da je skine, uz to govoreći da se lako skida, a da on želi pronaći boju koju je nemoguće skinuti. Dakle, plava boja na rukama za nju predstavlja smetnju, nešto što je izvan želja i interesovanja uspješnog studenta matematike, a za njega predstavlja vrhunac svih interesovanja.
Nikad se ne razjasni zašto njega interesuje plava boja, ali se zato na više mjesta potcrtava Lizina udaljenost od smisla te potrage.
Tog motiva boje u priči nema. Junaci se upoznaju preko posrednika i odmah kreću u zajedničko učenje njenih ispita. Mistifikacija je identična i u priči i u filmu – mladić i djevojka spremaju ispite, s tim da se akcentuje njen napredak u učenju i njegovo zaostajanje.
Ubrzo se otkriva i u priči i u filmu da mladić ne polaže ispite i da je njegovo prisustvo za vrijeme učenja imalo neki drugi motiv. U priči se taj motiv deklarativno objavljuje na kraju – djevojka zaključuje da je mladić sa njom učio isključivo zbog obroka koje je mogao tu dobiti. U filmu se taj smisao nagovještava dugim kadrovima Aranđelovog jela i insistiranja Lizinog bivšeg momka Nikole na Aranđelovoj gladi. Međutim, tu se priča i film sižejno razdvajaju. Dok je u priči taj zaključak iskazan u vidu poente, u filmu je i on tek jedna od mistifikacija Aranđela. Sa tim nagovještajima Lizino interesovanje ne prestaje. U nastavku se naslućuje razvoj ljubavne priče.
Ljubavna priča između glavnih junaka filma Vizantijsko plavo
Prilikom jedne posjete Aranđel je zaboravio dnevnik za koji se kasnije otkriva da je dnevnik monaha sa Atosa koji navodi Lizu na početak njene unutrašnje promjene. Ona naslućuje, a Aranđel joj objašnjava da dnevnik pokazuje „prikrivanje jednog, a isticanje drugog svijeta“, što je karakterističan motiv za prozu Milorada Pavića – dnevnik koji „gleda u dva sveta“.
Do kraja filma će se taj prikriveni svijet otkriti.
Ljubavna priča dobija svoju puninu tek nakon Aranđelovog nestanka i Lizine potrage za njim. Uz neke dodatne motive potrage koji film razlikuju od priče, Liza pronalazi Aranđela negdje na jugu i tu se razvija ljubav. U priči ona počiva na kontrastima, u filmu je istinska.
„ – Vrlo jednostavno – odgovorio sam. – Mašine, letilice i vozila sastavljeni na osnovu tvojih kvantitativnih, matematičkih procena oslanjaju se na tri elementa, koji su potpuno lišeni kvantitativnosti. To su: jednina, tačka i sadašnji trenutak.
Samo zbir jednina čini količinu; sama jednina lišena je svake količinske samerljivosti. Što se tačke tiče, pošto nema nijednu dimenziju, ni širinu, ni visinu, ni dubinu, ona nije podložna ni merenju ni računanju. Najmanji sastojci vremena pak, uvek imaju jedan zajednički imenitelj; to je trenutak sadašnjosti, a on je takođe lišen kvantiteta i nesamerljiv.
Tako osnovni elementi tvoje kvantitativne nauke predstavljaju nešto čijoj je samoj prirodi tuđ svaki kvantitativni prilaz. Kako da onda verujemo takvoj nauci? Zašto mašine načinjene po meri tih kvantitativnih zabluda imaju tako kratak vek, kraći od ljudskoga tri, četiri ili više puta? Pogledaj, i ja imam beloga „bufala“ kao i ti. Samo, on je drugačije načinjen od tvog, programiranog u Layland-u. Proveri ga, i videćeš da je u ponečem bolji od tvog“ (Pavić 2008: 13).
Citirani dio priče je prenesen i u film. Aranđelova priča o tri nesamjerljive jedinice ima isti smisao kao i zaključak poslije čitanja monahovog dnevnika – time se nagovještava skriveni svijet, a „isprobavanje“ bika pretočeno je u jednu od antologijskih scena srpskog filma.
Međutim, Lizu i Aranđela vezuje ljubav, dok su mladić i djevojka iz priče ostali uskraćeni za takvo produbljivanje, što film čini unekoliko kompleksnijim (ako se tako može reći, pošto film, opet zbog gledalaca, donekle zahtijeva ljubavnu priču).
Kontraste svjetova pronalazimo u više različitih naznaka. U priči se daju uočiti iz navedenog citata, a izdvojićemo neke sekvence filma koji govore tome u prilog.
Liza, u odsustvu Aranđela, ulazi u crkvu sa limenkom koka-kole u ruci i gleda u ikone koje joj se čine potpuno strane. Takvo je i njeno ponašanje tu – odaje se utisak da je potpuni stranac koji ništa ne razumije. Sve dok ne čuje pucanj i pritom ispusti limenku…
Paralelno kadrovima u crkvi, režiser prikazuje Aranđela koji gleda u more da bi se u jednom trenutku uspravio i pritom bio pogođen metkom u čelo. Taj potpuno filmski nerazjašnjen trenutak ubistva misterioznog Aranđela suštinski približava priču i film, tj. simboličko imenovanje likova dobija puni smisao.
U priči Balkan nije volio Evropu, čak se pita da li je mrzio; u filmu Balkan voli Evropu, ali nestaje u trenutku kada joj se donekle počeo otkrivati – u oba slučaja Blakan zadržava svoju simboličku ravan, Evropa svoju. On je misteriozan i više iz „prikrivenog“ svijeta, ona je uspješna, bogata, u vezi sa „otkrivenim“ svijetom.
Motiv Kaćunčice, nepostojeće/postojeće sestre Lizinog učenika (Dimitrije Vojnov) koji je preuzet iz romana Unutrašnja strana vetra, na samom kraju filma ukazuje na to da je Liza prihvatila „prikriveni“ svijet. Učenik prije svakog časa izdvaja mjesto za stolom za svoju nevidljivu sestru Kaćunčicu (kao što to radi i lik iz romana podstaknut ili ne roditeljima), a Liza to prihvata kao dječju igru. Međutim, na kraju filma i ona izvlači stolicu za još nekoga ko nije/jeste tu – za Aranđela, i time je i ona simbolički ušla u taj drugi svijet petog godišnjeg doba.
To se desilo tek pošto je ona otkrila tajnu vizantijske plave boje. Nepoznati sastojak je bila menstrualna krv. Balkan je mrtav, a Evropa je otkrila tajnu čiji smisao tek počinje shvatati zahvaljujući njemu. Takođe, simbolički preobražaj uočavamo i u sceni cijepanja najlon čarapa.
Radnju i epizode filma Vizantijsko plavo prepoznajemo u nekoliko Pavićevih proznih ostvarenja i neka su pomenuta ovdje, ali krajnji utisak koji film ostavlja u duhu Pavićeve poetike jeste u tome da je poslužio Paviću kao medijum njegovog interesovanja za čitaoca.
Nismo stekli utisak da je u filmu odustao od svog „petog godišnjeg doba“, naprotiv dobio je i njegovu vizuelizaciju i uključio čitaoca u priču u potpunosti, što je jedna od osnovnih Pavićevih postmodernističkih preokupacija. Ne stičemo utisak da je u pitanju film, nešto drukčije, nego stičemo utisak da se Pavić opet poigrao sa nama i prebacio nas u neku drugu dimenziju, vrijeme, oblik.
Vizantijsko plavo predstavlja pretočenu Pavićevu poetiku u okvire filma.
Piše: Ognjen Todorović
